Τα έθιμα των Φώτων

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, έχουμε την ανάγκη ώστε το φως να κερδίσει το σκοτάδι και η ανθρωπότητα να κάνει μία ακόμη νέα αρχή, χωρίς το φρένο της πανδημίας, το οποίο βιώνουμε όλοι μας τον τελευταίο χρόνο. Με τα Φώτα τελειώνει η περίοδος των εορτών, συνδυάζοντας τα πάντα με πλούσια ήθη και έθιμα σε ολόκληρη τη χώρα. Η νίκη του φωτός έρχεται ως οδοστρωτήρας και συμπαρασύρει κάθε αρνητική διάθεση, καθετί κακό που μπορεί να έχει κυριεύσει τον πλανήτη, δίνοντας πάντα χώρο στις υγιείς δυνάμεις να δράσουν και να ανθίσουν.

Με τον καθιερωμένο αγιασμό των υδάτων, ο οποίος φέτος θα γίνει μέσα στις εκκλησίες και χωρίς την παρουσία πιστών, εξαιτίας των ειδικών μέτρων έναντι της πανδημίας, ξορκίζεται το κακό και έρχεται η κάθαρση. Παράλληλα, δεκάδες πανάρχαια έθιμα αναβιώνουν τις τελευταίες ημέρες του Δωδεκαημέρου και πιο συγκεκριμένα το διήμερο (παραμονή και ανήμερα) των Θεοφανείων και της εορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Σημειώνουμε για μία ακόμη φορά, πως ειδικά φέτος δεν θα πραγματοποιηθούν αντίστοιχες εκδηλώσεις εξαιτίας των μέτρων.  Οι «Αράπηδες», τα «Μπαμπούγερα», οι «Μωμόγεροι», η «Καμήλα» είναι μερικά μόνο από τα έθιμα που αναβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, διατηρώντας έτσι αναλλοίωτες τις παραδόσεις αιώνων και κρατώντας ζωντανούς τους συμβολισμούς που σχετίζονται με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, τη γονιμότητα του ανθρώπου και την ευφορία της γης.

Οι Αράπηδες

Την ημέρα των Θεοφανείων, στη Νικήσιανη του Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο, αλλά και στο Βώλακα της Δράμας, πραγματοποιείται με κάποιες διαφοροποιήσεις το δρώμενο των «Αράπηδων», επειδή στη μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.

Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων» κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι σε μια μυσταγωγία που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων που ακολουθεί. Η παράδοση λέει ότι με τον τρόπο αυτό συμβολίζεται ο θάνατος του Διονύσου από τους Τιτάνες και η ανάστασή του από τον Δία και παράλληλα η χειμερία νάρκη της φύσης, που είναι ο Χειμώνας και στη συνέχεια η ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της Άνοιξης.

Το εντυπωσιακό ντύσιμο των «Αράπηδων» περιλαμβάνει τα ιδιαίτερα παπούτσια, τα τσερβούλια, τα οποία κατασκευάζονται από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα και συγκρατούνται από τις λαπάρες, που είναι δερμάτινα σχοινιά και τα καλτσούνια (κνήμες με υφαντό πανί από τρίχωμα προβατίνας) που φορούν στα γόνατα. Στο κάτω μέρος του σώματος φορούν ένα μάλινο παντελόνι, το μπινιβρέκι και στο πάνω μέρος χοντρή τσομπάνικη κάπα. Στη μέση τους φορούν τέσσερα ποιμενικά κουδούνια (τσάνια) διαφόρων μεγεθών. Το πρόσωπο είναι καλυμμένο με τη μπαρμπότα (προσωπίδα) που είναι το τομάρι μιας γίδας, το οποίο είναι ραμμένο και στερεώνεται στις άκρες του, στα σχοινιά των κουδουνιών. Η μπαρμπότα στολίζεται με ένα λευκό μαντήλι, το οποίο έχει πάνω του χρωματιστά σχέδια, φλουριά και λουλούδια.

Μπαμπούγερα στην Καλή Βρύση

Τραγόμορφες φιγούρες των «Μπαμπούγερων», μορφές που ξεπηδούν από τη λατρεία της Μητέρας Γης και του θεού Διονύσου, μεταμφιέζονται με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα με κάρβουνο τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα. Κάθε χρόνο, στην Καλή Βρύση Δράμας, στήνεται ένα μοναδικό θέαμα, το οποίο πλέον θα περιμένουμε το 2022, ώστε να το απολαύσουμε ξανά.

Πολυθεατρική μορφή: Οι Μωμόγεροι

Οι Πόντιοι σε διάφορες περιοχές της Δράμας, πραγματοποιούν ένα λαϊκό σατυρικό δρώμενο με διάφορες παραλλαγές. Η αναπαράσταση γίνεται στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες τις ημέρες του Δωδεκαημέρου, με κυρίαρχο πρόσωπο τον Μωμόγερο, αλλά και άλλους συμμετέχοντες, όπως είναι η νύφη και ο γαμπρός, ο οργανοπαίχτης, ο κουμπάρος, ο χωροφύλακας, δυο μικροί διάβολοι, η έγκυος γυναίκα και η συνοδεία.

Όλοι οι συμμετέχοντες φορούν κουδούνια, όπως και προβιές και δέρματα τράγων. Ο Μωμόγερος, με τη δύση του ηλίου, εισβάλλει με την ακολουθία του στα σπίτια του χωριού και εμπλέκει τους σπιτονοικοκύρηδες σε περιπέτειες, «εξαπατώντας» τους. Η απαγωγή της νύφης παίζει και εδώ καθοριστικό ρόλο, καθώς μετά από αλλεπάλληλες εικονικές συμπλοκές μεταξύ των τελεστών, το νέο ζευγάρι, η νύφη και ο γαμπρός, κατορθώνουν να σμίξουν, στεφανώνονται μάλιστα από τον παπά που εισέρχεται στο τέλος στον θίασο επιβάλλοντας την τάξη. Με τη συνοδεία ποντιακής λύρας και νταουλιού, χορεύοντας και διασκεδάζοντας, τα μωμογέρια εγκαταλείπουν το σπίτι για να επισκεφθούν το επόμενο, όπου θα προβούν σε ανάλογους νέους αυτοσχεδιασμούς και μιμικές πράξεις.

Γαλάτιστα Χαλκιδικής: η καμήλα και η απαγωγή

Από τα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής, αναβιώνει το έθιμο με την καμήλα και την απαγωγή. Κάποιος ερωτευμένος, προκειμένου να απαγάγει την αγαπημένη του κάτω από τα μάτια του Τούρκου επιτρόπου, σκαρφίστηκε ένα μοναδικό κόλπο. Έστησε ένα γλέντι στο χωριό και παράλληλα έφτιαξε το ομοίωμα μιας καμήλας, μέσα στο οποίο κρύφτηκε ο ίδιος και οι απαγωγείς φίλοι του που μπήκαν στο σπίτι, έκλεψαν την κοπέλα και τη φυγάδευσαν κάτω από το ομοίωμα της καμήλας. Στις μέρες μας, το έθιμο αναβιώνει με το ομοίωμα της καμήλας να γυρνά στο χωριό και με 6 άνδρες να κρύβονται από κάτω, χορεύοντας και τραγουδώντας.

Σύμη και Κάλυμνος: Οι βουτηχτάδες

Στη Σύμη, αλλά και στην Κάλυμνο, συναντάμε τους λεγόμενους βουτηχτάδες, οι οποίοι βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό χωρίς να υπολογίζουν τις χαμηλές θερμοκρασίες του νερού της θάλασσας. Κρατάνε την ανάσα τους και παραμένουν όσο το δυνατόν πιο πολύ μπορούν κάτω από το νερό, με τους ψαράδες να δημιουργούν με τις βάρκες τους έναν προστατευτικό κλοιό.

Γιάλα – Γιάλα, στην Ερμιόνη

Παραδοσιακά, την παραμονή των Φώτων στην Ερμιόνη, οι νέοι που τη χρονιά αυτή πρόκειται να καταταγούν στον στρατό, στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από φοίνικες. Τη νύχτα, φορώντας παραδοσιακές στολές, τραγουδούν και περνούν σπίτι- σπίτι δεχόμενοι κεράσματα, φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι, όπου ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούν με δύναμη, συνεχίζοντας το τραγούδι «γιάλα-γιάλα» μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στη θάλασσα, όπου θα βουτήξουν για να τα πιάσουν.

Στα ποτάμια της Θεσσαλίας

Σε πολλά χωριά της Θεσσαλίας, όπου υπάρχουν ποτάμια, οι κάτοικοι παίρνουν τα εικονίσματα από την εκκλησία και τα μεταφέρουν στο ποτάμι. Εκεί, μέσα στα παγωμένα νερά των ποταμών, ρίχνουν τον σταυρό και με αυτόν ραντίζουν τα εικονίσματα, τα οποία στη συνέχεια επιστρέφουν στην εκκλησία, ενώ συνηθίζουν να ραντίζουν με το ευλογημένο νερό και τα χωράφια για να έχουν καλή σοδιά. Σε αρκετά χωριά της Θεσσαλίας, βουτούν ολόκληρη την εικόνα μέσα στο ποτάμι.

Ραγκουτσάρια στην Καστοριά

Ανήμερα των Φώτων στην Καστοριά, αναβιώνουν τα «Ραγκουτσάρια». Οι κάτοικοι φορούν τρομακτικές μάσκες για να ξορκίσουν το κακό από την περιοχή και ζητούν αμοιβή από τους περαστικούς για το καλό που κάνουν στην πόλη.

Τα ιερά πορτοκάλια της Λευκάδας

Οι πιστοί συγκεντρώνονται πλάι στη θάλασσα και ο ιερέας ρίχνει τον σταυρό στο νερό, όπως συμβαίνει σε πολλές περιοχές της χώρας. Όμως, στη Λευκάδα, μαζί με το σταυρό, ρίχνουν στη θάλασσα και ένα μάτσο πορτοκάλια δεμένα μεταξύ τους με σκοινί. Στη συνέχεια, τα ευλογημένα αυτά πορτοκάλια κρεμιούνται πλάι στα εικονίσματα των εκκλησιών.

Νεραντζιές και Κοκοράκια στη Ζάκυνθο

Στη Ζάκυνθο, κάθε ναός στολίζεται με κλαδιά νεραντζιάς, νεραντζόφυλλα, νεράντζια και σπαθόσχημα φύλλα από τα φυτά «κοκοράκια», που η παράδοση θέλει να φύτρωναν στις όχθες του Ιορδάνη ποταμού. Επίσης, με τούφες από νεράντζια και πορτοκάλια στολίζονται την ημέρα των Φώτων και οι πολυέλαιοι, αλλά και ορισμένες εικόνες στο εσωτερικό του ναού. Ακόμη, οι πιστοί τοποθετούν πάνω στο βάθρο που έχει στηθεί εντός του ναού και στο οποίο θα λάβει χώρα η ιεροτελεστία του αγιασμού, τούφες πορτοκάλια για να βαφτιστούν από τους ιερείς.